İbn ʿÂşûr ve Tefsiri

İbn ʿÂşûr’un (1879-1973) et-Taḥrîr ve’t-tenvîr  adlı eseri; tefsir tarihi içinde Taberî[1] (ö. 310/923), Râzî[2] (ö. 606/1210), Zemahşerî[3] (ö. 538/1144), Kurtubî[4]  (671/1273) gibi alimlerin tefsirleri düzeyinde tefsir ilminin köşe taşlarından birisidir, desek abartmış olmayız. Böylesine önemli bir müfessirin tefsirinin mukaddimesi, Ekin Yayınları tarafından Tefsire Giriş adıyla Türkçeye çevrildi. Bu yazıda söz konusu müfessirin hayatı, ilmi, kişiliği, et-Taḥrîr ve’t-tenvîr adlı eseri, bu tefsir üzerine Türkiye’de yapılan doktora düzeyindeki tezler, tefsirin mukaddimesinin Tefsire Giriş adıyla yayınlanan Türkçe çevirisi ve bu çevirinin örgün eğitimdeki kullanım alanlarından bahsedeceğiz.

 Ahmet Coşkun’un verdiği bilgilere göre Tunus’ta doğan İbn ʿÂşûr’un (1879-1973) yetişmesinde babası ve dedesinin ayrı bir yeri vardır. 1892’de bir orta ve yüksek öğretim kurumu olan Zeytûne Camii’ne girdi. Zekâsı ve üstün kabiliyetiyle dikkati çektiği için kendisine özel bir program uygulandı. İbnü’ş-Şeyh diye bilinen Ömer b. Ahmed’den Beyzâvî’nin Envârü’t-Tenzîl’ini[5] okudu. 1903 yılında Zeytûne Üniversitesi’nde ikinci derece öğretim elemanı kadrosuna tayin edildi. O sırada Tunus’a gelen Muhammed Abduh’un konferans ve sohbetlerine katıldı. Aynı üniversitede öğretim üyesi oldu. Üniversitede daha çok Arap dili ve edebiyatı, fıkıh usulü, hukuk felsefesi (makāsıdü’ş-şerîa), hadis ve tefsir okuttu. Üniversite reformu için çeşitli tarihlerde (1910, 1924, 1933) kurulan komisyonlarda çalıştı; ıslahatçı fikirleriyle yeni düzenlemelerin yolunu açtı. Oğlu Muhammed Fâzıl ve Cezayirli âlim ve ıslahatçı Abdülhamîd b. Bâdîs (1889-1940) gibi pek çok öğrenci yetiştirdi.[6]

1913’ten itibaren on yıl Mâlikî kadılığı yaptı. 1924’te Meclis-i Şer‘î’de Mâlikî müftüsü ve başmüftü vekili, üç yıl sonra da başmüftü oldu; aynı zamanda Zeytûne Üniversitesi’nin eğitim ve öğretiminden sorumlu dört kişiden oluşan ilmî kurulun da üyeliğine getirildi. Osmanlılar’ın Tunus’u fethinden itibaren şeyhülislâmlık makamına Hanefî başmüftü tayin etme geleneğine 1932’de son verilmesi üzerine ilk Mâlikî şeyhülislâmı oldu. Aynı yıl Zeytûne Üniversitesine rektör tayin edildi. Üniversitede yapmak istediği yeniliklere karşı çıkanların başlattığı öğrenci hareketleri yüzünden bir yıl sonra rektörlükten alındıysa da 1945’te aynı göreve yeniden getirildi ve 1952’ye kadar bu görevde kaldı. 1951’de İstanbul’da yapılan milletlerarası müsteşrikler kongresinde bulundu. Hayatı boyunca ilmî çalışmalarını, fikrî mücadeleleri ve faaliyetlerini aralıksız sürdüren İbn ʿÂşûr 1973’te başkent Tunus’ta vefat etti.[7]

 İbn ʿÂşûr, ilmî ehliyeti yanında düşünceleriyle de dikkat çekmiş, çalışmalarını Kur’an ve Sünnet’in anlaşılması ve Müslümanların çeşitli sorunlarının çözümü üzerinde yoğunlaştırmıştır. Kur’an’ın her çağda muhataplarının kültür ve anlayış seviyelerine uygun düşen bir üslûba sahip olduğuna inanmıştı.[8]

 Maḳāṣıdü’ş-şerîʿa (şeriatın amaçları) konusunda ilk akla gelen isim Endülüslü Mâlikî fakihi, dil âlimi Şâtıbî (ö. 790/1388) ve el-Muvâfakât[9] adlı eseridir. Benzer şekilde İbn ʿÂşûr da bu konuya dikkat çekmiş ve tefsirini bu doğrultuda hazırlamıştır. Bu açıdan Kur’an’ın ne dediğinin yanında ne demek istediğini de merkeze alarak bir eser ortaya koymuştur. İbn ʿÂşûr’a göre Şâtıbî, gereksiz açıklamalarla sözü uzatıp bazı meseleleri birbirine karıştırmış ve bir kısım mühim gayeleri dikkatten kaçırmış, bu yüzden hedeflenen amacı gerçekleştirememiştir.[10]

 Coşkun’a göre mücadeleci bir kişiliğe sahip olan İbn ʿÂşûr, Tunus’un bağımsızlığa kavuşması ve kalkınması yönünde önemli gayretler gösterdi. Tunus ve diğer birçok İslâm ülkesinin yıllarca Batılı devletlerin işgali altında kalması ve işgalci güçlerin bu ülkelerde yaptığı tahribat onu derinden etkilemişti. Emperyalizmin her çeşidine karşı amansız bir mücadeleye girerek kendisi gibi düşünen diğer vatanperverlerle birlikte ön saflarda yer aldı; ülkede ve ülke dışında çeşitli faaliyetlerde bulundu. İbn ʿÂşûr ilim, fikir, hareket ve mücadele adamı; mücahid ve müceddid bir âlim olmanın yanında tevazu, sabır, metanet, himmet, zühd ve takvâ gibi ahlâkî güzellikleri de nefsinde taşıyan bir şahsiyete sahipti. [11]

 Ahmet Coşkun’un belirttiğine göre Taḥrîrü’l-maʿne’s-sedîd ve tenvîrü’l-ʿaḳli’l-cedîd min tefsîri’l-kitâbi’l-mecîd olup sonraları müellifi tarafından et-Taḥrîr ve’t-tenvîr mine’t-tefsîr[12] şeklinde kısaltılmıştır. İbn ʿÂşûr, Zeytûne Üniversitesinde verdiği tefsir derslerini önce Mecelletü’z-Zeytûne’de periyodik olarak yayımlamış, ardından bunları bir araya getirip eserini oluşturmuştur.[13] Islah hareketi öncülerinden Muhammed Abduh’un (1849-1905) sohbetlerine katıldığı ve bazı görüşlerini benimsediği söylenen İbn ʿÂşûr’dan[14] önce, benzer şekilde Muhammed Abduh’un Ezher Üniversitesinde verdiği tefsir derslerinde tutulan notlar da Tefsirü’l-Menâr[15] adıyla ve ıslahatçı âlim Reşîd Rızâ’nın (1865-1935) da önemli katkılarıyla yayınlanmış ve yakın zamanda Ekin Yayınları tarafından Türkçeye de çevrilmiş durumdadır.

 Türkiye’de İbn ʿÂşûr’un tefsiri üzerine tespit edebildiğimiz kadarıyla iki doktora tezi hazırlanmıştır. İbn ʿÂşûr ve Tabâtabâî'nin Bazı Tefsir Problemleri ile İlgili Görüşlerinin Mukayesesi adlı tezde[16] İbn ʿÂşûr’un, kendisine özgü bakış açısıyla İslâm ilimleri camiasına çok şey kattığına, tefsir problemlerine yaklaşımları ilmî merakı uyandıran ve araştırmaya davet eden bir yapı arz ettiğine dikkat çekilmektedir. Bundan hareketle onun; mut'a nikâhı, nüzul-î İsâ, nesih ve muhkem-müteşâbih gibi konular üzerindeki görüşleri, Tabâtabâî'ninkiyle karşılaştırmalı olarak ele alınmıştır. Tâhir İbn ʿÂşûr ve Et-Tahrir ve’t-Tenvir İsimli Tefsiri adlı tezde ise İbn ʿÂşûr'un yaşadığı dönem, hayatı ve eserleri incelenmiştir. Söz konusu tefsir, rivâyet ve dirâyet tefsir metotları açısından ele alınmış, müfessirin tefsir ilmine bakışı, tefsir yöntemi ve kaynakları sergilenmiştir.[17]

 et-Taḥrîr ve’t-tenvîr’in mukaddimesinin, Tefsire Giriş adlı çevirisinde metin, Türkçe ve Arapça olarak yer almaktadır. Sunuş niteliğindeki kısımdan sonra Kur’an ilimlerinden bahseden on bölümle (mukaddime) başlar. Burada tefsirin tarifi, tefsir ve te’vil arasındaki fark, tefsir ilminin yararlandığı kaynaklar, rivayet ve dirayet tefsiri, müfessirin amaçları, nüzûl sebepleri, kıraat farklılıkları, Kur’an’da yer alan kıssalar, Kur’an’ın isimleri, âyet ve sûrelerinin tertibi, sure isimleri, Kur’an’daki cümleler ile onlardan kastedilenler ve Kur’an’ın i‘câzı konuları yer alır.[18]

 Tefsire Giriş, İbn ʿÂşûr’un Kur’an’ı tefsir etmede nasıl bir yöntem takip ettiğini anlama açısından önemlidir. Türkçeye çevrilen Cemâlüddîn Kāsımî’nin[19] (1866-1914) ve Muhammed İzzet Derveze’nin[20] (1888-1984) tefsir mukaddimeleri de benzer bir işleve sahiptir. Bu tür müstakil basılan eserlerin yanında diğer tefsirlerin ilk ciltlerinde yer alan ve müfessirlerin tefsir yöntemlerini belirttikleri kısımları okumak de bu açıdan gayet faydalı olur.

 Zemahşeri’nin tefsirini Türkçeye çeviren Harun Ünal, Tefsire Giriş adlı eserin de çevirmeni. Kitap, basım tasarımı açısından da gayet estetik ve kullanışlı. İlahiyat fakülteleri lisans ve ayrıca yüksek lisans ve doktora tefsir dersleri için de kullanılabilir; çünkü eserin çevrilen her sayfasının yanında orijniali de (Arapça) verilmiştir. Bu, eserin mukaddimesi bağlamında araştırma yaptıklarından dolayı eserin orijinalini kaynak göstermesi gereken araştırmacılar için önemli bir avantaj olarak karşımıza çıkmaktadır.

 Görüldüğü gibi İslam düşünce geleneğinde önemli bir yere sahip olduğunu söyleyebileceğimiz müfessir İbn ʿÂşûr, sadece ilmî kişiliğiyle değil, mücadeleci yönüyle de örneklik arz etmektedir. İbn ʿÂşûr gibi değerli bir müfessirin tefsirinin mukaddimesinin Türkçeye kazandırılmasının, Türkiye düşünce hayatına önemli bir katkı sağladığı söylenebilir. Tefsirin tamamının Türkçeye çevrilmesi, ilim elde etmede “sabırlı okuyucular” için gayet faydalı olacaktır.

 Kaynakça

Nisan 2020 Umran Dergisi